|بر بال اندیشه|

بخشى از دفاعیه حضرت زهراء (سلام الله علیها) استنادها و استدلال‌هاى متنوع علمى است که هم جنبه عقلى دارد و هم نقلى، و در قسم نقلى از دو زاویه به اثبات حقوق خویش پرداخته است، یکى قرآن و دوم سنت که به مواردى از آن اشاره مى‌کنیم

الف: تمسک به قرآن

استفاده و استناد به قرآن در رأس گفتگوى علمى حضرت زهراء (سلام الله علیها) قراردارد که به یقین هر منصفى را به تفکر و اندیشه وادار مى‌کند.

ذهبى حدیثى نقل مى‌کند که فاطمه در آن به آیه خمس استناد نموده است، متن حدیث چنین است:و قال الولید بن مسلم، وعمر بن عبد الواحد: ثنا صدقة أبو معاویة، عن محمد بن عبد الله بن محمد بن عبد الرحمن بن أبی بکر الصدیق، عن یزید الرقاشی، عن أنس أن فاطمة أتت أبا بکر فقالت: قد علمت الذی خلفنا عنه من الصدقات أهل البیت ثم قرأت علیه " واعلموا أنما غنمتم من شیء فإن لله خمسه وللرسول " إلى آخر الآیة... . انس مى‌گوید: فاطمه نزد ابوبکر آمد و گفت: تو خوب مى‌دانى که بهره ما از اموال باقى مانده چیست، سپس این آیه را بر ابوبکر خواند: بدانید هر چیزى که به غنیمت گرفتید، یک پنجم آن براى خدا و رسول و...

الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای748هـ)، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ج 3، ص 24، تحقیق د. عمر عبد السلام تدمرى، ناشر: دار الکتاب العربی - لبنان/ بیروت، الطبعة: الأولى، 1407هـ - 1987م؛ النمیری البصری، أبو زید عمر بن شبة (متوفای262هـ)، تاریخ المدینة المنورة، ج 1، ص 130، تحقیق علی محمد دندل ویاسین سعد الدین بیان، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت - 1417هـ-1996م؛ العاصمی المکی، عبد الملک بن حسین بن عبد الملک الشافعی (متوفای1111هـ)، سمط النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی، ج 2، ص 335، تحقیق: عادل أحمد عبد الموجود- علی محمد معوض، ناشر: دار الکتب العلمیة.

تنها فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)که در دامان پر مهر پدر رشد یافته و آیات نازل شده را همراه با تفسیر و تبیین آن از زبان او مى‌شنید شخص فاطمه (سلام الله علیها) بود، فاطمه مى‌دانست که حکم الهى در این آیه محدود در غنائم جنگى نیست و شأن نزول نیز مخصص نیست و لذا خمس را که به نص قرآن حق الهى و شرعی فرزندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود به ابوبکر گوشزد مى‌کند، و محروم شدن خودش را از ارث پدر بر خلاف حکم خدا و قرآن معرفى مى‌کند.

ب: اعتراف گرفتن از ابوبکر

فرستاده فاطمه (سلام الله علیها) نزد ابوبکر مى‌رود و به نمایندگى از آن حضرت مى‌پرسد: آیا تو از پیغمبر ارث مى‌برى یا خانواده او؟ در پاسخ مى‌گوید: خاندان رسول ارث مى‌برند.

احمد بن حنبل در باره اعتراف او می‌نویسد: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ قَالَ عَبْد اللَّهِ وَسَمِعْتُهُ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی شَیْبَةَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ فُضَیْلٍ عَنِ الْوَلِیدِ بْنِ جُمَیْعٍ عَنْ أَبِی الطُّفَیْلِ قَالَ لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ أَرْسَلَتْ فَاطِمَةُ إِلَى أَبِی بَکْرٍ أَنْتَ وَرِثْتَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ أَمْ أَهْلُهُ قَالَ فَقَالَ: لَا بَلْ أَهْلُهُ... .

بعد از فوت رسول خدا فاطمه برای ابوبکر پیغام فرستاد و فرمود: آیا تو از رسول خدا ارث می بری یا خاندانش؟ پاسخ داد: نه ، بلکه خاندانش ارث می برند...

الشیبانی، أحمد بن حنبل أبو عبدالله (متوفای241هـ)، مسند أحمد بن حنبل، ج 1، ص 4، ناشر: مؤسسة قرطبة – مصر؛ المروزی، أحمد بن علی بن سعید الأموی أبو بکر (متوفای292هـ)، مسند أبی بکر الصدیق، ج 1، ص 146، : تحقیق: شعیب الأرناؤوط، ناشر: المکتب الإسلامی - بیروت؛ الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای748هـ)، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ج 3، ص 23، تحقیق د. عمر عبد السلام تدمرى، ناشر: دار الکتاب العربی - لبنان/ بیروت، الطبعة: الأولى، 1407هـ - 1987م؛ القرشی الدمشقی، إسماعیل بن عمر بن کثیر أبو الفداء (متوفای774هـ)، البدایة والنهایة، ج 5، ص 289، ناشر: مکتبة المعارف – بیروت؛ العینی، بدر الدین أبو محمد محمود بن أحمد الغیتابى الحنفى (متوفای 855هـ)، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، ج 15، ص 20، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت؛

مقدسى پس از نقل این روایت در مورد سند آن مى‌گوید: إسناده صحیح.

المقدسی الحنبلی، أبو عبد الله محمد بن عبد الواحد بن أحمد (متوفای643هـ)، الأحادیث المختارة، ج 1، ص 129، تحقیق عبد الملک بن عبد الله بن دهیش، ناشر: مکتبة النهضة الحدیثة - مکة المکرمة، الطبعة: الأولى، 1410هـ

این اعتراف اگر چه در ادامه، استناد ابوبکر به همان حدیث جعلی از زبان پیامبر را در پى داشته است؛ ولى اصل ارث بردن اولاد از پدر و مادر امرى قطعى و مسلم و پذیرفته شده است و آنچه مشکوک است خبر واحد ابوبکر است که پیش از او کسى چنین روایتى نقل نکرده بود، پس حکم قطعى مقدم بر خبر مشکوک خواهد بود.

و به همین جهت ابوبکر جوهرى از اعتراف ابوبکر تعجب مى‌کند و مى‌نویسد: قلت: فی هذا الحدیث عجب، لأنها قالت له: أنت ورثت رسول الله صلى الله علیه وآله أم أهله، قال: بل أهله، وهذا تصریح بأنه صلى الله علیه وآله موروث یرثه أهله، وهو خلاف قوله: لا نورث.

در این حدیث نکته تعجب بر انگیزى وجود دارد و آن اینکه ابوبکر در پاسخ زهراء که پرسید: آیا تو وارث رسول خدا هستى یا خاندانش؟ گفت: خاندانش. این سخن تصریح دارد به اینکه پیامبر اهلش از وى ارث مى‌برند، در حالیکه این بیان مخالف با حدیثى است که از آن حضرت نقل کرده است که فرمود: ما ارث نمى‌گذاریم.

الجوهری البصری البغدادی، أبو بکر أحمد بن عبد العزیز (متوفای323هـ) السقیفة وفدک، ص 109، ناشر: شرکة الکتبی للطباعة والنشر ـ بیروت، الطبعة الأولى، 1401هـ ـ 1980م.

ج: دخترت از تو ارث مى‌برد ومن از پدرم ارث نمى‌برم!

یکی دیگر از بیانات حضرت در رد حدیث ابوبکر ابراز تعجب شدید خود از استدلال بوبکر به حدیثش می‌باشد آنجا که فرمود: «دخترت از تو ارث مى‌برد ومن از پدرم ارث نمى‌برم» که کتاب‌های دست اول اهل سنت  آن را نیز منعکس نموده‌اند از جمله: طبرانى در معجم الأوسط مى‌نویسد: حدثنا عثمان بن خالد بن عمرو السلفی قال: نا إبراهیم بن العلاء قال: نا إسماعیل بن عیاش، عن جعفر بن الحارث، عن محمد بن إسحاق، عن صالح بن کیسان، عن الزهری، عن عروة، عن عائشة، قالت: کلمت فاطمة أبا بکر فی میراثها من رسول الله صلى الله علیه وسلم فقالت: أترثک ابنتک، ولا أرث أبی؟

از عائشه نقل شده است که گفت: فاطمه در باره میراث پدرش به ابوبکر گفت: آیا دخترت از تو ارث ببرد و من از پدرم ارث نبرم؟

الطبرانی، سلیمان بن أحمد بن أیوب أبو القاسم (متوفای360هـ)، المعجم الأوسط، ج 4، ص 104، ح3718، تحقیق: طارق بن عوض الله بن محمد،‏ عبد المحسن بن إبراهیم الحسینی، ناشر: دار الحرمین - القاهرة – 1415هـ ق

د: چرا تو به جای ما، از پیامبر (صلی الله علیه و آله) ارث مى‌بری؟!

عبارت دیگری که حضرت در رد ابوبکر فرمود این بود: «که چرا تو از پیامبر (صلی الله علیه و آله) ارث بری» از این عبارت به خوبی فهمیده می‌شود که او قصد مصادره اموال پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اختصاص آنها را به خود داشته است.

در این باره ابن سعد می‌نویسد: أخبرنا عفان بن مسلم، أخبرنا حماد بن سلمة، حدثنی الکلبی عن أبی صالح عن أم هانئ: أن فاطمة قالت: لأبی بکر من یرثک إذا مت؟ قال: ولدی وأهلی! قالت: فما لک ورثت النبی دوننا؟

از امّ‌هانى نقل شده که گفت: فاطمه از ابوبکر پرسید: هر گاه مُردى چه کسى از تو ارث مى‌برد؟ گفت: فرزندانم و خانواده ام، فرمود: پس چطور شد که تو از پیامبر ارث مى‌برى و ما نه؟

الزهری، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله البصری (متوفای230هـ)، الطبقات الکبرى، ج 2، ص 314، ناشر: دار صادر - بیروت؛ النمیری البصری، أبو زید عمر بن شبة (متوفای262هـ)، تاریخ المدینة المنورة، ج 1، ص 123، تحقیق علی محمد دندل و یاسین سعد

هـ: تعجب از تبانی ابوبکر و عمر

یکی دیگر از مواردی که از مجموعه‌ی مخالفت‌های حضرت زهرا در مقابل ابوبکر و حدیثش استفاده می‌شود، تعجب آن حضرت از تبانی ابوبکر با رفیقش عمر است.

ذهبی در این‌باره می‌نویسد: فانصرفت إلى عمر فذکرت له کما ذکرت لأبی بکر، فقال لها مثل الذی راجعها به أبو بکر، فعجبت وظنت أنهما قد تذاکرا ذلک واجتمعا علیه.

فاطمه پس از گفتگو با ابوبکر نزد عمر رفت و با وى آنچه به ابوبکر گفته بود به عمر هم گفت؛ اما پاسخ یکى بود، فاطمه تعجب کرد، گویا آن دو نفر با یکدیگر در نحوه پاسخ تبانى کرده و هماهنگ شده بودند.

الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان، (متوفای748هـ)، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ج 3، ص 24، تحقیق د. عمر عبد السلام تدمرى، ناشر: دار الکتاب العربی - لبنان/ بیروت، الطبعة: الأولى، 1407هـ - 1987م

3. برخوردهای عملی با ابوبکر

حضرت علاوه بر استدلال‌های کلامی به قرآن و ... ، وقتی که دیدند که برخورد کلامی سودمند نیافتاد،  غضب و خشم خود را از ابوبکر آشکار ساخت که به متارکه تا پایان عمر آن حضرت ادامه یافت.

بخاری در این باره چنین می‌نویسد: حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَزِیزِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعْدٍ عَنْ صَالِحٍ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ قَالَ أَخْبَرَنِى عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَیْرِ أَنَّ عَائِشَةَ أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ - رضى الله عنها - أَخْبَرَتْهُ أَنَّ فَاطِمَةَ - عَلَیْهَا السَّلاَمُ - ابْنَةَ رَسُولِ اللَّهِ - صلى الله علیه وسلم - سَأَلَتْ أَبَا بَکْرٍ الصِّدِّیقَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللَّهِ - صلى الله علیه وسلم - أَنْ یَقْسِمَ لَهَا مِیرَاثَهَا، مَا تَرَکَ رَسُولُ اللَّهِ - صلى الله علیه وسلم - مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَقَالَ لَهَا أَبُو بَکْرٍ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ - صلى الله علیه وسلم - قَالَ «لاَ نُورَثُ مَا تَرَکْنَا صَدَقَةٌ». فَغَضِبَتْ فَاطِمَةُ بِنْتُ رَسُولِ اللَّهِ - صلى الله علیه وسلم - فَهَجَرَتْ أَبَا بَکْرٍ، فَلَمْ تَزَلْ مُهَاجِرَتَهُ حَتَّى تُوُفِّیَتْ وَعَاشَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ - صلى الله علیه وسلم - سِتَّةَ أَشْهُرٍ.

(البخاری الجعفی، محمد بن إسماعیل أبو عبدالله (متوفای256هـ)، صحیح البخاری، ج 3، ص 1126، ح2926، أبواب الخمس، باب فَرْضِ الْخُمُسِ، تحقیق د. مصطفى دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 - 1987.)

... عروة بن زبیر از عائشه شنید که مى‌گفت: پس از وفات رسول خدا صلى الله علیه و آله فاطمه از ابوبکر میراث پدرش را مطالبه نمود، ابوبکر گفت: رسول خدا فرمود: ما ارث نمى‌گذاریم آنچه مى‌ماند صدقه است، فاطمه غضبناک شد و از ابوبکر دورى کرد واین دورى کردن تا وفات وى ادامه یافت که شش ماه پس از پیغمبر بیشتر زنده نبود.

البخاری الجعفی، محمد بن إسماعیل أبو عبدالله (متوفای256هـ)، صحیح البخاری، ج 3، ص 1126، ح2926، أبواب الخمس، باب فَرْضِ الْخُمُسِ، تحقیق د. مصطفى دیب البغا، ناشر: دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 - 1987

و این در حالى است که طبق روایتى که از صحیح بخارى گذشت، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «فاطمة بضعة منی فمن اغضبها اغضبنی» فاطمه پاره تن من است هر که او را غضبناک کند، مرا غضبناک کرده است.

ابوبکر با غضبناک نمودن حضرت زهرا (سلام الله علیها)، آن هم خشم غضبی که هرگزپایان نیافت، خود را مغضبوب پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نمود و مغضوب پیامبر (صلی الله علیه و آله)، مغضوب خداوند است، و اگر استدلال او به حدیثش ، صحیح مى‌بود، غضب حضرت زهرا سلام الله علیها را آنهم در حد قهر و مخالفت با دیدن وى در هنگام بیمارى و بلکه تا پایان عمر معنى نداشت.

در ادامه توجه به سخنان قرطبی، که در باره غضب حضرت (سلام الله علیها) گفته است، خالی از لطف نخواهد بود/ مغربی نظر او را چنین منعکس می‌کند: قال القرطبی فی شرح مسلم فی فضائل السیدة فاطمة رضی الله عنها: وقوله (صلی الله علیه و آله): «یریبنی ما یریبها» أی یؤذینی: وتظهر فائدة ذلک بأن من فعل منا ما یجوز فعله لا یمنع منه وإن تأذى بذلک الفعل غیره؛ ولیس کذلک حالنا مع النبی (صلی الله علیه و آله) بل یحرم علینا کل فعل یؤذیه وإن کان فی أصله مباحا لکنه إذا أدى إلى أذى النبی (صلی الله علیه و آله) ارتفعت الإباحة وحصل التحریم.

قرطبی فی شرح مسلم در باب فضائل سیدة فاطمة رضی الله عنها می‌گوید: فایده این حدیث پیامبر (صلی الله علیه و آله)که فرمود: «یریبنی ما یریبها» یعنی مرا آزار می‌دهد، آن است که، رفتار و حالات ما با پیامبر اکرم فرق مى‌کند؛ چون اگر فردى از ما کارى انجام دهد که براى وى جایز باشد از آن جلوگیرى نمى‌شود اگر چه باعث آزار دیگرى باشد؛ ولى در بر خورد با پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) این چنین نیست؛ بلکه کارى که در اصل مباح و جائز است اگر باعث اذیت و آزار رسول خدا بشود مباح بودن آن از بین مى‌رود و جایش را به حرمت مى‌دهد.

المغربی، محمد بن عبد الرحمن أبو عبد الله (متوفای954هـ)، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، ج 3، ص 399، : ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الثانیة، 1398هـ

چنانکه قرآن هم در مورد آزار پیامبر (صلی الله علیه و آله) وعده عذاب دردناک را داده است: وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛ و افرادى که پیامبر را آزار دهند عذاب دردناکى خواهند داشت. توبه /61

بطلان ادعایی دیگر

برخى ادعا کرده‌اند که حضرت زهرا سلام الله علیها پس از استدلال ابوبکر راضى شد و از درخواتش صرف نظر کرد؛ چنانچه نووى به نقل از قاضى عیاض مى‌نویسد: قال القاضی عیاض: و فی ترک فاطمة منازعة أبی بکر بعد احتجاجه علیها بالحدیث التسلیم للإجماع على قضیة وأنها لما بلغها الحدیث وبین لها التأویل، ترکت رأیها ثم لم یکن منها ولا من ذریتها بعد ذلک طلب میراث.

... فاطمه پس از استشهاد ابوبکر به حدیث رسول خدا دست از ادعاهایش کشید ، از آن پس نه خود او و نه فرزندانش ادعاى میراث نکردند.

النووی، أبو زکریا یحیى بن شرف بن مری، شرح النووی على صحیح مسلم، ج 16، ص 63، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت، الطبعة الثانیة، 1392 هـ

اما با تصریح بخارى بر غضب آن حضرت تا آخر عمر و برخوردهاى عملى حضرت زهرا سلام الله علیها،‌ بطلان این ادعا نیز به خوبی روشن مى‌شود.