چرا امیرالمؤمنین خطبه شقشقیه را ناتمام گذاشت؟
«سیّد رضى» (رحمه الله) در ذیل خطبه شقشقیه چنین مى گوید: بعضى گفته اند هنگامى که کلام امیرمۆمنان (علیه السلام) به این جا (یعنی ارزش دنیای شما در نظر من از آب بینی یک بز کمتر است) رسید مردى از «اهل عراق» برخاست و نامه اى به دست آن حضرت داد (گفته شده که در آن نامه سۆالاتى بود که تقاضاى جواب آنها را داشت). امام على (علیه السلام) مشغول مطالعه آن نامه شد. و هنگامى که از خواندن آن فراغت یافت «ابن عباس» عرض کرد: «اى امیرمۆمنان چه خوب بود خطبه را از آن جا که رها فرمودید ادامه مى دادید»!
امام علی (علیه السلام) در پاسخ او فرمود: هیهات اى ابن عباس! این سوز درونى بود که زبانه کشید و سپس آرام گرفت و فرو نشست (و دیگر مایل به ادامه آن نیستم).
«ابن عباس» مى گوید: به خدا سوگند من هیچ گاه بر سخنى همچون این سخن (خطبه ناتمام شقشقیّه) تأسف نخوردم که على (علیه السلام) آن را تا به آن جا که مى خواست برسد ادامه نداد (قالوا و قام الیه رجل من اهل السواد عند بلوغه الی هذا الموضع من خطبته فناوله کتابا ـ قیل ان فیه مسائل کان یرید الاجابة عنها ـ فاقبل ینظر فیه (فلما فرغ من قرائته) قال له ابن عباس: یا امیرالمۆمنین! لو اطردت خطبتک من حیث افضیت! فقال: «هیهات یابن عباس! تلک شقشقة هدرت ثم قرت». قال ابن عباس: فوالله ما اسفت علی کلام قط کاسفی على هذا الکلام الا یکون امیرالمۆمنین (علیه السلام) بلغ منه حیث اراد).
تعبیر به اهل سواد (با توجّه به این که سواد به معناى سیاهى است) اشاره به مناطق پر درخت و مزروع است که از دور به صورت سیاه، در نظر، مجسم مى شود زیرا رنگ سبز در فاصله زیاد متراکم مى شود و مایل به سیاهى مى گردد و از آن جا که اهل حجاز به زمینهاى خشک و خالى و به اصطلاح بیاض، عادت کرده بودند هنگامى که به سوى عراق که بر اثر «دجله و فرات» بسیار خرم و سرسبز است حرکت مى کردند و انبوه درختان و مزارع از دور نمایان مى شد، به آن جا «ارض سواد» مى گفتند و اهل آن جا را «اهل سواد» مى نامیدند.
در این که این نامه چه بود و چه سۆالاتى در آن مطرح شده بود مطالبى از سوى بعضى از شارحان نهج البلاغه عنوان شده است.
جمله «لو اطردت خطبتک» با توجه به این که اطراد به این معناست که چیزى بعد از چیزى قرار گیرد، اشاره به این است که اگر خطبه ات ادامه مى یافت بسیار خوب بود.
جمله «من حیث افضیت» با توجه به این که افضا به معناى خارج شدن به فضاى باز است گویى کنایه از این است که انسان هنگامى که مى خواهد سخن مهمى ایراد کند تمام نیروهاى فکرى خود را متمرکز مى سازد مثل این که همه آنها را در یک اتاقى جمع و فشرده کرده است، اما هنگامى که آن تمرکز از میان مى رود همانند این است که از آن اتاق در بسته بیرون آمده و در فضاى باز قرار گرفته است.
جمله «تلک شقشقة هدرت ثم قرت» با توجّه به این که «شقشقه» در اصل به معناى قطعه پوستى بادکنک مانند است که وقتى شتر به هیجان درمى آید از دهان خود بیرون مى فرستد و هنگامى که هیجانش فرو نشست به جاى خود باز مى گردد و با توجّه به این که خطباى زبردست هنگامى که در اوج هیجان و شور قرار مى گیرند به آنها «ذو شقشقة» گفته مى شود، کنایه از این است که این سخنان، اسرار درون من بود که از سوز دل خبر مى داد، هنگامى که به هیجان آمدم ایراد خطبه کردم ولى الآن که به خاطر مطالعه نامه و سۆالات سائل، آن حال و هوا تغییر یافت دیگر آمادگى براى ادامه آن سخن را ندارم.
نکته قابل توجه این که ابن ابى الحدید از استادش (مصدّق بن شبیب) نقل مى کند: این خطبه را براى «ابن خشّاب» خواندم هنگامى که به کلام «ابن عبّاس» رسیدم که از ناتمام ماندن این خطبه اظهار تأسف شدید کرده، گفت: «اگر من در آن جا بودم به «ابن عباس» مى گفتم: مگر چیزى در دل امام (علیه السلام) باقى مانده بود که به آن اشاره نکند تا تو تأسف بر آن بخورى؟! به خدا سوگند آنچه درباره اوّلین و آخرین خلفا بود بیان کرد!»
«مصدّق» مى گوید: به «ابن خشاب» که مرد شوخى بود گفتم منظورت از این سخن این است که این خطبه مجعول است؟ گفت: «به خدا سوگند من به خوبى مى دانم که آن کلام امام است، همان گونه که مى دانم تو مصدّق هستى»
