|بر بال اندیشه|

دانش فراوان و اندیشه بلند و بصیرت فوق‏ العاده، ویژگى دیگر حسین بن على علیه السلام بود. آن حضرت علیه السلام به کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله آگاهى کامل داشت و از علم لدنّى بهره‏مند بود. همچنین از جریانات و تحوّلات فرهنگى، سیاسى و اجتماعى جهان اسلام اطّلاع کافى داشت. این فضیلت، از طرفى امام حسین علیه السلام را مورد توجّه مسلمانان، مخصوصاً شیعیان قرار داده و منزلت اجتماعى خاصّى براى حضرت علیه السلام به‏ وجود آورده بود و از طرف دیگر براى او وظیفه و مسؤولیت ‏ساز بود. به عبارت دیگر، چون امام علیه السلام انحرافات فراوان فرهنگى، سیاسى و اجتماعى را در جامعه اسلامى مى‏ دید و عمق فاجعه را درک مى‏ کرد سکوت را بر خود روا نمى‏ دانست.

بنابراین، دانش وسیع امام حسین علیه السلام، هم در پیدایش حادثه خونین عاشورا و هم در برآیند و تأثیر آن در جهان، نقش آفرین بوده است. بدین جهت این بُعد شخصیتى حضرت، در حدّ توان و اقتضاى مجال مورد بحث قرار مى‏ گیرد.

امام حسین علیه السلام، صاحب علم لدنّى‏:

براى شناخت اندیشه بلند آن امام همام علیه السلام، کافى است نگاهى اجمالى به خطبه‏ ها، سخنرانى ‏ها، نامه‏ ها، دعاها و جایگاه تربیت یافتگان مکتبش بیفکنیم.

استاد مطهّرى مى‏ نویسد: تنها کسى که خطبه‏ هاى او توانسته است با خطبه ‏هاى امیرالمؤمنان علیه السلام رقابت کند، امام حسین علیه السلام است؛ حتى بعضى [از دانشمندان‏] خطبه حسین بن على علیه السلام را برتر از [خطبه‏ هاى‏] پدرش دانسته ‏اند.

«خیثمة» مى‏ گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: اى خیثمه! ما درخت نبوّت و خانه رحمت و کلید حکمت و کانون دانش و محل رسالت و آمد و شدگاه فرشتگان و محلّ راز خداییم؛ ما هستیم امانت خدا در میان بندگان؛ ما هستیم حرم بزرگ خدا ...

همچنین ابوبصیر مى‏ گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: اى ابا محمد، خداى عزّوجلّ چیزى به پیغمبران عطا نفرمود، مگر اینکه آن را به محمد صلی الله علیه و آله عطا کرد و همه آنچه را به پیغمبران داد، به محمّد صلی الله علیه و آله هم عطا فرمود. و آن صحفى که خداى عزّوجلّ در قرآن مى‏ فرماید: «صُحُفِ ابراهیمَ و موسى‏» نزد ما اهل بیت است. عرض کردم: آن صحف همان الواح است؟ فرمود: بلى.

و مرحوم «اربلى» مى‏ نویسد:

علوم اهل بیت علیهم السلام به درس و بحث بستگى ندارد و چنین نیست که چیزى قبلًا نمى‏ دانستند بعد فرا گرفته باشند و از طریق قیاس، فکر و حدس، علوم خود را به دست نیاورده‏ اند بلکه علوم و معارف خودشان را از جانب خداى متعال دارند و بشر عادى به درک آنچه در ذهن و دل آنها بود نایل نمى‏ شود. کسى که مى‏ خواهد فضائل آنها را بپوشاند، همانند کسى است که مى ‏خواهد جلوى نور خورشید را بگیرد. امام حسین علیه السلام، بدون تردید از این موهبت الهى همانند دیگر اهل بیت پیامبر علیهم السلام بهره‏مند بود لذا در هر جا قدم مى ‏گذارد، مسلمانان اطراف او براى کسب فیض حاضر مى ‏شدند.

به عنوان نمونه، «ابى سعید کلبى» مى‏ گوید: معاویه به مردى از قریش گفت: وقتى وارد مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله شدم عدّه فراوانى از مردم را مشاهده کردم که گرد حسین بن على جمع شده بودند و چیزى از مزاح و شوخى در آنجا نبود.

«دینورى» مى‏ نویسد: وقتى حسین بن على علیه السلام وارد مکّه شد و در شعب على علیه السلام فرود آمد، مردم گرد او جمع شدند و عبدالله بن زبیر را ترک کردند؛ این امر بر ابن زبیر گران آمد فهمید تا حسین علیه السلام در مکّه است کسى نزد او نمى‏ آید و مردم صبح و شام دسته دسته دور حسین علیه السلام گرد مى‏ آمدند.

احادیث معتبر، بر این موضوع دلالت دارند که پیغمبر صلی الله علیه و آله على و فرزندانش علیهم السلام را به دانش ‏هایى مخصوص گردانید و کتابى به خط على علیه السلام و املاى پیغمبر صلی الله علیه و آله، همواره در این خاندان مورد استناد و مراجعه بوده است.

«ابوبصیر» مى‏ گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و عرض کردم: قربانت گردم، شیعیان حدیث مى‏ کنند که پیغمبر صلی الله علیه و آله به على علیه السلام بابى از علم آموخت که از آن هزار باب علم گشوده گشت، فرمود: اى ابامحمد! پیغمبر صلی الله علیه و آله به على هزار باب از علم آموخت که از هر باب هزار باب گشوده مى‏ شود (مانند جزئیات و مصادیقى که بر قواعد کلى منطبق مى‏ شود) عرض کردم: به خدا که علم کامل و حقیقى این است. امام علیه السلام پس از تأمّلى فرمود: آن علم است ولى علم کامل نیست.

سپس فرمود: اى ابا محمد! همانا «جامعه» نزد ماست، اما مردم چه مى ‏دانند جامعه چیست؟ ...جامعه کتابى است به املاء زبانى پیامبر صلی الله علیه و آله و دستخط على علیه السلام، تمام حلال و حرام و همه احتیاجات دینى مردم، حتى جریمه خراش در آن موجود است ... سپس فرمود: همانا «جَفْر» نزد ماست ... و آن مخزنى است که علم انبیا و اوصیا علیهم السلام و علم دانشمندان گذشته بنى اسرائیل در آن است .... سپس فرمود: همانا مصحف فاطمه (س) نزد ماست ... سپس فرمود: علم گذشته و آینده تا روز قیامت نزد ماست و...

امام‏ حسین علیه السلام همانند دیگر اعضاى اهل‏بیت علیهم السلام از متوسّمین (باریک ‏بینان)، راسخین در علم، عالمان به «ما انزل الله»، اهل ذکر، داراى اسم اعظم، و آگاه به زبان حیوانات بود.

آگاهى از آینده افراد:

حسین بن على علیه السلام به ضمیر افراد و آینده آنها آگاهى داشت و در مواردى که صلاح مى ‏دانست به آنان بیان مى ‏کرد چنان‏که شب عاشورا وقتى از اصحاب خود مطمئن گشت گوشه‏اى از حقایق آینده را بیان کرد و جایگاهشان را در بهشت به آنان نشان داد.

«ابو بصیر» مى‏ گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: قربانت گردم مانع شما چیست (که مرگ و مصیبت اصحاب خود را به آنها نمى‏ گویید)؟ فرمود: این درى است بسته شده؛ تنها حسین بن على علیه السلام اندکى از آن را گشود (که در شب عاشورا شهادت و مصیبت اصحابش را به آنها خبر داد) سپس فرمود: اى ابا محمد! اصحاب آن حضرت علیه السلام بر دهان خود لجام و بندى داشتند!

امام حسین علیه السلام همچنین کشته شدن عبدالله بن بشّار را سال‏ها قبل از مرگش به او اطّلاع داده بود. عبداللَّه بشّار به عبیدالله بن حرّ گفت: «حسین علیه السلام به من فرمود تو به دست عبیدالله بن زیاد کشته خواهى شد. عبیدالله بن حرّ او را انکار کرد و سخن آن حضرت علیه السلام را تکذیب نمود، امّا طولى نکشید که سخن امام حسین علیه السلام با کشته شدن عبدالله تأیید شد.»

آگاهى کامل به مسائل عقلى و نقلى‏:

عصر امامت حسین بن على علیه السلام مقارن است با زمان حاکمیت و اقتدار بنى ‏امیّه؛ در این دوره آزادى بیان از شیعیان، مخصوصاً اهل بیت علیهم السلام سلب شده بود. و برخلاف زمان صادقین علیهما السلام، زمینه کار فرهنگى وجود نداشت. با این حال، گاهى فرصتى براى بیان حقایق پدید آمده است و امام حسین علیه السلام مطالبى را اظهار فرموده ‏اند. همین مقدار از کلمات نورانى امام حسین علیه السلام بیانگر این است که آن حضرت علیه السلام به علوم عقلى و نقلى آگاهى کامل داشته است. و در یک دسته‏ بندى مى ‏توان فرمایشات امام علیه السلام را به چند دسته تقسیم نمود:

الف: مسائل عقلى که شامل براهین و استدلال‏ هاى امام حسین علیه السلام در مقابل مخالفان و منکران است‏

ب: مسائل فقهى که مشتمل بر بیان احکام و فروعات دینى است‏

ج: تفسیر و علوم قرآنى‏

د: مباحث عرفانى‏

ه: مسائل سیاسى و اجتماعى.

قبل از اینکه مصادیقى را براى هر یک از این موارد ذکر کنیم، یک نکته را یادآورى مى ‏کنیم و آن اینکه لازمه وجوب اطاعت از امام علیه السلام آگاهى همه جانبه او به مسائل مورد نیاز انسان‏ها است و ممکن نیست خداى حکیم، اطاعت مطلق از کسى را واجب کند و عصمت و علم وافر به او عنایت نفرماید.

در این باره «سماعة بن خثعمى» مى‏ گوید: با مفضّل خدمت امام صادق علیه السلام بودیم، او به حضرت علیه السلام عرض کرد: فدایت شوم، آیا ممکن است خداى متعال اطاعت بنده‏ اى را واجب گرداند و اخبار آسمان را از آن منع کند؟ امام علیه السلام فرمود: خیر، خدا، نسبت به بندگانش گرامى ‏تر و رؤف‏تر است از اینکه پیروى بنده ‏اى را واجب نماید، امّا اخبار آسمان را از او منع کند.

و در روایت دیگرى مى‏ فرماید: اللَّهُ اعَزُّ وَ اجَلُّ مِنْ انْ یُفْرِضَ طاعَةَ عَبْدٍ یَحْجُبُ عَنْهُ عِلْمَ سَمائِهِ وَ ارْضِهِ.

بنابراین علم وسیع و گسترده اهل‏بیت علیهم السلام و عصمت آنها از آیه شریفه «اطیعُوا اللَّهَ وَ و أطیعُوا الرَّسولَ وَاولِى‏الْامرِ مِنْکُمْ» نیز به دست مى‏ آید. اینکه اطاعت اولى‏الامر (اهل ‏بیت علیهم السلام) در کنار اطاعت خدا و رسول او قرار گرفته، و به‏ طور مطلق پیروى واجب شده است، هم دلیل مصون بودن اهل بیت علیهم السلام از خطاست و هم نشانه گستردگى آگاهى آنهاست؛ زیرا اگر مصون از خطا نبودند، خداى حکیم نمى ‏بایست اطاعت مطلق آنان را واجب کند بلکه لازم به تقیید بود و از سوى دیگر پیروى و اطاعت کسى که آگاهى کافى نسبت به همه امور ندارد نیز شایسته نیست به طور مطلق واجب شود. بنابراین آیه مذبور هر دو جهت را ثابت مى‏ کند.

آگاهى به علوم عقلى‏:

یکى از ادلّه آگاهى اولیاء خدا به مباحث عقلى، برهان‏ ها و استدلال‏ هایى است که در برابر منکرین مبدأ و معاد و یا مخالفین، براى اقناع یا اسکات آنان به ‏کار برده‏ اند. و یا در وصف قادر مطلق و واجب الوجود اظهار فرموده ‏اند.

از امام حسین علیه السلام مطالب فراوانى در این زمینه نقل شده است که دو نمونه از آنها را متذکّر مى ‏شویم:

1- پاسخ به نافع بن ازرق‏

«ابن عساکر» چنین نقل مى‏کند: نافع بن ازرق، رهبر فرقه ازارقه خوارج، به حسین علیه السلام عرض کرد: خدایى را که مى‏ پرستى براى من توصیف کن! حسین علیه السلام فرمود: اى نافع! هر کس دین خود را بر قیاس بنا کند همواره در اشتباه است و به اعوجاج و کژى کوچ کند و گمراه گردد و سخنان زشت گوید. اى پسر ازرق! من خدایم را وصف مى ‏کنم به آنچه او خود را وصف فرموده است. او به حواس ادراک نشود و به مردم قیاس نگردد. نزدیک است ولى به چیزى چسبیده نیست، دور است امّا دورى نجسته  او یگانه است و تبعیض و تجزیه و ترکیب در او راه ندارند، و به نشان‏ ها شناخته شده و به علامات وصف شده است. غیر از خداوند بزرگ و بلند مرتبه، خدایى نیست.

نافع گریست و گفت: ما احْسَنَ کَلامَک؛ چقدر نیکو است کلام تو! حسین علیه السلام فرمود: به من گفته ‏اند تو به پدر، برادر و بر من گواهى به کفر مى ‏دهى. ابن ازرق گفت: «اما وَاللَّه یا حُسَین لَئِن کانَ ذلِکَ؛ لَقَدْ کُنْتُم مَنارَ الْاسلامِ وَ نُجُومَ الْاحْکامِ»؛ یا حسین! اگر این چنین بوده (یعنى اگر از من این ناسزا صادر شده عذر مى ‏خواهم.) به خدا سوگند به یقین که شما چراغ اسلام و ستارگان احکام خدایید.

در دعاى عرفه نیز، با بیان زیبایى، خلقت انسان را از آغاز تا پایان شرح مى‏ دهد و از برهان نظم و علّت و معلول براى توصیف خداى متعال بهره مى‏ گیرد و قدرت بى‏پایان حضرت احدیّت را با برهان اثبات مى‏ کند.

امام‏ حسین علیه السلام دعاى عرفه را با ستایش و توصیف خداى یگانه آغاز مى ‏کند واین فراز از دعا را با جمله «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شى‏ء وَ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ اللَّطیفُ الْخَبیرُ وَ هُوَ عَلى‏ کُلِّ شَىْ‏ءٍ قَدیرٌ» به پایان مى‏ برد. و براى اثبات قدرت خداى تعالى به خلقت انسان اشاره مى‏ کند و عرض مى‏ نماید: خدایا! من به (شهود جمال) تو مشتاق و به یکتایى‏ات گواه و به ربوبیت تو معترفم و مى‏ دانم تو پروردگار من هستى و بازگشت من به سوى تو است. تو مرا از نیستى به هستى آوردى (و از عدم به عرصه وجود کشاندى) و مرا از خاک خلق کردى. سپس در صلب پدرانم جاى دادى و از حوادث زمان و موانع روزگار (که مانع وجودم بودند) مرا محفوظ داشتى تا آنکه پى در پى از یکایک پشت پدرانم به رحم مادران انتقال یافتم در آنجا نسبت به من رأفت و مهربانى داشتى ... و در گهواره که کودکى ناتوان بودم مرا (از هر آسیب و خطر) نگه داشتى و از شیر مادر غذایى گوارا روزى‏ام کردى و دل‏هاى دایگان را به من مهربان ساختى، مادران پرمحبت را براى محافظتم از آسیب جنّ و شیطان برگماشتى. و از عیب و نقصان خلقت مرا پیراستى؛ بسى بلند مرتبه خداى مهربانى، آنگاه که زبانم به سخن گشودى و نعمت بى حدّ خود را بر من تمام کردى، و در هر سال پرورش مرا افزون ساختى تا خلقت من کمال یافت و قواى جانم به حدّ اعتدال رسید، پس حجّت (قوّه عقل) را بر من الزام نمودى و معرفت خود را به قلب من الهام فرمودى ...

و در فراز پایانى عرض مى‏ کند: حمد و سپاس مخصوص خدایى است که فرزند ندارد تا وارث او باشد، و شریکى در مُلک و سلطنت ندارد تا در ابداع و اختراعش کسى مخالفت و ضدّیت کند، و قدرت کامله‏اش در صنع و ابداع محتاج به معاونت کسى نیست تا او را یارى دهد. پس او منزّه از شرک و شریک است که اگر جزء او خدایانى بودند نظم آسمان و زمین از بین مى ‏رفت و از هم گسیخته مى‏ شد ....

آگاهى به تفسیر و علوم قرآن‏:

یکى از خصوصیات امام حسین علیه السلام که وى را مورد توجّه مسلمانان قرار داده بود، علم و آگاهى حضرت علیه السلام به حقایق بیکران قرآن کریم بود. هرگاه مسلمانان فرصتى مى ‏یافتند به‏صورت حضورى یا کتبى مسائل قرآنى خود را مطرح مى‏ کردند و آن بزرگوار پاسخ مى ‏فرمودند. در این زمینه مطالب زیادى از امام علیه السلام نقل شده است که یک نمونه از آن را تبرکاً متذکّر مى ‏شویم.

امام سجّاد علیه السلام مى‏ فرماید: مردم بصره طى نامه‏اى از پدرم معناى «صَمَدْ» را سؤال کرده بودند. پدرم در پاسخ نوشت: وَ انَّ اللَّه سُبْحانه قَدْ فَسَّرَ الصَّمَدَ فَقالَ: «اللَّهُ احَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ» ثم فَسَّرَهُ فَقالَ: «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً احَدٌ» لَمْ یَلِدْ لَمْ یَخْرُجْ مِنْهُ شَى‏ءٌ کثیفٌ کَالْوَلَدِ وَ سائِرُ الْاشْیاءِ الْکَثیفَةِ الّتى‏ تَخْرُجُ مِنَ الَمخْلُوقینَ، وَ لا شى‏ءٌ لَطیفٌ وَ لا یَتَشَعَّبُ مِنْهُ الْبَدَواتِ کَالسِّنَةِ وَالّنَوْمِ، وَالْخَطْرَةِ وَالْهَمِّ وَالْحُزْنِ وَالْبَهْجَةِ، وَالضِّحْکِ وَالبُکاءِ وَالْخَوفِ وَالرَّجاءِ وَالرَّغْبَةِ وَالسّأْمَةِ، وَالْجُوعِ وَالشَّبَعِ، تَعالى‏ انْ یَخْرُجَ مِنْهُ شَىْ‏ءٌ وَ انْ یَتَوَلَّدَ مِنْهُ شَىْ‏ءٌ کَثیفٌ اوْ لَطیفٌ. وَ (لَمْ یُولَدْ): لَمْ یُتَوَلَّدْ مِنْ شَىْ‏ءٍ وَ لَمْ یَخْرُجْ مِنْ شَىْ‏ءٍ کَما تَخْرُجُ الْاشْیاءُ الْکَثیفَةُ مِنْ عَناصِرِها، کَالشَّىْ‏ءِ مِنْ الشَّى‏ءِ وَالدّابَةِ مِنَ الدّابَةِ، وَالنَّباتِ مِنَ الْارْضِ وَالْماءِ مِنَ الیَنابیعَ، وَالْاثْمارِ مِنَ الْاشْجارِ، وَ لا کَما تَخْرُجُ الْاشْیاءُ اللَّطیفَةُ مِنْ مَراکِزِها کَالْبَصَرِ مِنَ الْعَیْنِ ... هُوَ اللَّهُ الصَّمَدُ الَّذى‏ لا مِنْ شَى‏ءٍ وَ لا عَلى‏ شَىْ‏ءٍ، مُبْدِعُ الْاشْیاءِ وَ خالِقُها، وَ مُنْشِى‏ءُ الْاشْیاءِ بِقُدْرَتَهِ، ... همانا خداى سبحان پس از آنکه فرمود: «اللَّه‏احدٌ اللَّه‏الصَّمَد» «صَمد» را تفسیر کرد، به اینکه فرمود: «لَمْ یَلِد و لَمْ یُولَد وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً احَدٌ.»

«لَمْ یَلِدْ» یعنى شى‏ء متکثّر همانند فرزند و سایر چیزها که از مخلوقات خارج مى ‏گردد از او [خدا] خارج نشده است. همچنین چیز غیر متکثّر (لطیف) از او خارج نشده است. و حالات نفسانى همانند چرت، خواب، هوشیارى، ناراحتى، غم، سرور، خنده، گریه، ترس، امید، علاقه، تنفر، گرسنگى و تشنگى بر او عارض نمى‏ شود و خدا برتر از این است که شى‏ء مرکب یا غیر مرکب از او خارج شود و از او متولّد گردد.

«وَ لَمْ یُولد» یعنى [خدا] از چیزى متولد نشده و از چیزى خارج نگردیده است، چنانکه اشیاء مرکّب از عناصر به‏وجود آمدند مثل خروج شى‏ء از شى‏ء و حیوان از حیوان و گیاه از زمین و آب از چشمه ‏ها و میوه‏ ها از درختان ... و نه چنانکه اشیاء لطیف از مراکزشان خارج مى‏ شوند، همانند نگاه از دیده ... او «صمد» است یعنى نه از چیزى است و نه بر چیزى؛ او بوجود آورنده اشیاء و خالق آنها و ایجاد کننده آنها با قدرتش مى ‏باشد.

آگاهى به عرفان و اخلاق:‏

یکى از جلوه‏ هاى زیباى علم و معرفت امام حسین علیه السلام بیانات عرفانى و اخلاقى آن بزرگوار است که در قالب ادعیه، اشعار و خطبه‏ ها به یادگار مانده است.

مکتب عرفانى امام حسین علیه السلام عبارت است از توازن بین دنیا و آخرت و اعتدال منطقى بین زهد و مسؤولیت‏ هاى اجتماعى؛ همچنین سیر و سلوک اخلاقى و عرفانى آن حضرت علیه السلام بر مبناى تعبّد و التزام به احکام دین و عمل به وظایف شرعى استوار است. در این مکتب در عین این که مصالح تشریع احکام از نوع منازل و مقامات سلوک معنوى محسوب مى‏ شود، هرگز گذشتن از منزلى به معنى سقوط احکام تعبّدى آن نیست و به این ترتیب، جدایى شریعت و طریقت، مقبول نمى‏ باشد.

عرفان ابا عبدالله علیه السلام آمیخته با حماسه و جهاد است. در حالى که شمشیر مى‏ زند ذکر خدا مى‏ گوید و هر چه مصائب بیشتر مى‏ شود چهره ‏اش برافروخته‏ تر مى‏ گردد.

عشق بازى امام حسین علیه السلام با معبود خویش و بیانات حضرتش در این زمینه بیش از آن است که در این مختصر بگنجد و شایسته است کار مستقلى در این زمینه صورت گیرد.

لکن به دو نمونه از آنها اشاره مى‏ کنیم.

امام علیه السلام هنگام عزیمت از مکّه به کربلا در خطبه ‏اى پس از حمد و ثناى الهى و اعلام اشتیاق خودش به لقاء خدا فرمود: رِضَىَ اللَّهِ رِضانا اهْلَ الْبَیْتِ، نَصْبِرُ عَلى‏ بَلائِهِ وَ یُوَفّینا اجْرَ الصَّابِرینَ ... رضایت و خشنودى خدا، رضایت و خشنودى ما اهل بیت است، بر بلا و گرفتارى که از جانب اوست صبر خواهیم کرد و او به ما پاداش اهل صبر را عطا خواهد فرمود...

امام حسین علیه السلام براى رسیدن به رضوان الهى و خشنودى حضرت حق، خود را به کام ناملایمات و خطرات افکند و هرگز در برابر مشکلاتى که برایش پیش آمد از پا درنیامد و سخنى نگفت که نشانه عدم رضایت باشد؛ بلکه در آخرین ساعات عمر شریفش نیز خطاب به یارانش فرمود:

اى عزیزان! صبر کنید، مرگ جز پلى نیست که شما را از سختى و گرفتارى به بهشت وسیع و نعمت‏هاى دائم منتقل مى‏ کند... چه کشته شویم، چه پیروز گردیم، آنچه را خدا براى ما مقدّر کرده باشد، آن را خیر مى‏ بینیم.

نماز ظهر عاشوراى امام علیه السلام نیز نشان دهنده اوج عرفان آن حضرت علیه السلام است که بسیارى از مورّخین آن را نقل کرده ‏اند. در یک جمله، باید گفت حسین بن على علیه السلام جز خدا چیز دیگرى ندید لذا در دعاى عرفه فرمود: خدایا! کى از نظر دور شدى تا وجودت نیازمند استدلال و نشانه باشد و [اساساً] غیر تو چیزى وجود ندارد (و وجود همه اشیاء پرتوى از وجود توست) تا نشانه وجود تو قرار گیرد.

آگاهى از جریانات سیاسى و اجتماعى:‏

خصوصیت دیگر امام حسین علیه السلام که او را مورد توجه جامعه اسلامى قرار داد و از طرفى براى حضرت علیه السلام وظیفه و مسؤولیت ایجاد کرده بود، آگاهى و شناخت کامل به تحوّلات فرهنگى، سیاسى و اجتماعى جهان اسلام بوده است. این حقیقت با بررسى نامه‏ هاى حضرت علیه السلام که به معاویه نوشتند و خطبه‏ هایى که در مواقع گوناگون ایراد فرمودند آشکار مى‏ گردد.

امام علیه السلام در نامه‏اى به معاویه، پس بیان برخى از جنایات وى مى‏ نویسد: تو سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله را ترک کرده و فرمان او را عمداً مخالفت کردى و بدون هدایت الهى به دنبال هواى خود رفتى. آنگاه زیاد را به بصره و کوفه مسلّط کردى در حالى که او دست‏هاى مسلمانان را قطع کرده، چشمان آنها را نابینا و آنان را به شاخه‏ هاى نخل آویزان مى ‏ساخت.

آیا تو قاتل آن دو «حضرمى» نیستى؟ کسانى که زیاد به تو نوشت آنها بر «دین على» هستند و تو به او نوشتى هر کس بر دین و رأى على است بکش، او نیز به فرمان تو آنها را کشت و مُثْله کرد ... من براى تو جز این نمى‏ گویم که تو در حق خود ستم کردى و دینت را ضایع نمودى و امانتى که در دستت دارى مورد سوء استفاده قرار داده و رعیت خود را فریب دادى و با این اعمال جایگاهت را پر از آتش نمودى.

سخنرانى امام علیه السلام براى شخصیت‏هاى علمى و ذى نفوذ در «مِنا» بیانگر این حقیقت است که آن بزرگوار به مسائل جارى جهان اسلام کاملًا واقف بوده است. امام علیه السلام در این سخنرانى ضمن یادآورى خیانت‏هاى معاویه، آنان را مقصر اصلى قلمداد نمود و فرمود:

جریان ادارى کشور و صدور احکام دادگاهى و تصویب برنامه ‏هاى کشور باید به دست دانشمندانى که امین هستند و به حلال و حرام الهى آگاهى دارند سپرده شود؛ امّا اینک مقامتان را از شما بازگرفته و ربوده‏ اند. اگر شما مردانى بودید که بر شکنجه و ناراحتى شکیبا بودید و در راه خدا حاضر به تحمّل ناگوارى مى ‏شدید مقرّرات براى تصویب پیش شما آورده مى‏ شد... مایه تسلّط آنان بر حکومت، فرار شما از کشته شدن و دلبستگى‏ تان به زندگى گریزان دنیا بود.

شما با این روحیه و رویه، توده ناتوان را به چنگال این ستمگران گرفتار کردید؛ تا یکى برده‏ وار سرکوفته باشد و دیگرى بیچاره ‏وار سرگرم تأمین آب و نانش! حکّام خودسرانه در منجلاب سلطنت غوطه ‏ورند و با هوسبازى خویش ننگ و رسوایى به بار مى ‏آورند...

آگاهى به فقه و فروعات‏:

بخش دیگرى از فرمایشات امام حسین علیه السلام مربوط به فقه و احکام مبین اسلام است که درباره همه فروعات اسلام مطالبى از آن بزرگوار نقل شده است. ما به خاطر ضیق مجال از نقل آنها صرف‏ نظر مى ‏کنیم و خوانندگان گرامى را به مطالعه کتاب «موسوعة» ارجاع مى‏ دهیم.

آگاهى به قواعد سخن‏:

آگاهى به اصول و قواعد سخن و رعایت آنها در گفتار، موجب زیبایى کلام و دلنشین شدن آن است. و همچنین از نظر نفوذ در جان‏ ها و بقاء آن در تاریخ مؤثر است.

امام حسین علیه السلام از این نظر شخص برجسته‏ اى است و به تعبیر شهید مطهّرى (ره)، تنها کسى که خطبه ‏هاى او توانسته است با خطبه‏ هاى امیرالمؤمنان علیه السلام رقابت کند، امام حسین علیه السلام است.

گواه این مطلب اشعار و خطبه‏ هایى است که آن حضرت علیه السلام در طول حیات خویش ایراد فرموده ‏اند. در این جا به ذکر دو نمونه از آنها مى‏ پردازیم.

هنگامى که «ابوذر» صحابى بزرگوار رسول خدا صلی الله علیه و آله از طرف عثمان به ربذه تبعید گشت، على و فرزندانش علیهم السلام او را بدرقه کردند. امام حسین علیه السلام جملاتى را مرتجلًا به زبان آورد که از نظر فصاحت قابل توجّه است، او به ابوذر فرمود: یا عَمَّاهُ انَّ اللَّهَ قادِرٌ انْ یُغَیِّرَ ما قَدْ تَرى‏، وَاللَّهُ کُلَّ یَوْم فى‏ شَأْنٍ، وَ قَدْ مَنَعَکَ الْقَومُ دُنْیاهُمْ وَ مَنَعْتَهُمْ دینَکَ و ما اغناکَ عمّا مَنَعُوکَ و ما احْوَجَهُم الى‏ ما مَنَعْتَهُمْ فَأَسئِلِ اللَّهَ الصَّبْرَ وَالنَّصْرَ وَاسْتَعِذْ بِهِ مِنَ الْجَشَعِ وَالْجَزَعِ، فَانَّ الصَّبْرَ مِنَ الدّینِ وَالْکَرِمِ، وَ انَّ الْجَشَعَ لا یُقَدِّمُ رِزْقاً وَالْجَزَعَ لا یُؤَخِّرُ اجَلًا..اى عمو جان! خداوند قادر است که وضع کنونى را دگرگون سازد، و خداوند هر روزى دست به کار چیزى است، و این قوم دنیاى خود را از تو بازداشتند و تو دین خود را از آنان. راستى که تو چه بى نیازى از آنچه تو را محروم ساختند، و آنان چقدر به آنچه تو آنها را محروم ساختى نیازمندند. پس از خداوند صبر و یارى بخواه، و از حرص و بى‏تابى به او پناه بر، که صبر از دین و کرم است. و نه حرص روزى را پیش اندازد و نه بى‏تابى اجل را به تأخیر افکند.

و در روز عاشورا شروع به خواندن خطابه ‏اى کرد که، اگر قیس بن ساعده (از ادباى عرب) حاضر بود از سخن گفتن فرو مى‏ ماند. و اگر ادیبان عرب شاهد بودند، از سر تعظیم به سجده مى‏ افتادند. این مطلب به خوبى از بیان عمر سعد به دست مى ‏آید که گفت: واى برشما! با او سخن نگویید او پسر پدرش مى ‏باشد (یعنى شبیه پدرش على بن ابى طالب علیه السلام است) سوگند به خدا اگر او یک روز دیگر بین شما بماند از سخن گفتن خسته نمى ‏شود و باز نمى‏ ماند.

و در اشعارى که به آن حضرت علیه السلام نسبت داده ‏اند، علوّ همّت و بى‏نیازى خودش را از مخلوق در قالبى زیبا اظهار فرمود:

          اغْنِ عَنِ الَمخْلُوقِ بِالْخالِقِ             تَغْنَ عَنِ الْکاذِبِ بِالصَّادِقِ‏

          وَاسْتَرْزِقِ الرَّحْمنَ مِنْ فَضْلِهِ            فَلَیْسَ غَیْرَ اللَّهِ مِنْ رازِقٍ‏

           مَنْ ظَنَّ انَّ النَّاسَ یَغْنُونَهُ                فَلَیْسَ بِالرَّحْمنِ بِالْواثِقِ

این ویژگى امام حسین علیه السلام، در جوامع عربى که به فصاحت و بلاغت اهمیّت زیادى مى ‏دادند، مورد توجّه قرار داشته و در ساختن جایگاه علمى و اجتماعى آن حضرت علیه السلام مؤثر بوده است.